نکته نگار

شوخی یک ادیب با سید رضی و برادرش

از شاگردان شیخ مفید (ره ) دو برادر سید مرتضى و سید رضی  به درجات عالی از فرزانگی ، تقوا ، علم ، اخلاق و ادب رسیدند و آوازه نیک آنان در جهان اسلام شهره است . این دو دانشمند فرهیخته شیعی که در دوره آل بویه زندگی می کردند علاوه بر جایگاه اجتماعی بالایی که نزد مردم و شخصیتهای علمی داشتند ، مورد احترام سلاطین بویهی نیز بودند [1].

این یادداشت ، گزارش شوخی یکی از شخصیت های آن دوران با این دو برادر دانشمند است . ابن جوزی در المنتظم ، ابن اثیر در الکامل و ابن کثیر در البدایة و النهایة این گزارش را در شرح حال ادیب و نحوی آن دوران على بن عیسى ربعى(متوفی 420)  که فردی شوخ طبع بوده ، آورده اند .

ابن جوزی در المنتظم  در بیان درگذشتگان سال 420 می نویسد :  علی بن عیسی نحوی دراین سال وفات یافت ...او روزی در کنار دجله قدم می زد که دید سید مرتضی و سید رضی سوار کشتی شده اند  و عثمان بن جنی (ادیب ، شاعر و نحوی سده چهارم و متوفی 392) ، همراه آنهاست  . او رو به آنها کرد و گفت :از حال شما دو سید بزرگوار در شگفتم که عثمان همنشین شماست ولی علی (منظورش از علی خودش بود ) در ساحل مانده و دور از شماست .(این سخن کنایه آمیز با توجه به این که آن دو از فرزندان و شیعیان امام علی علیه السلام بودند مفهوم طنز پیدا می کند) 

این ماجرا را ابن اثیر به گونه دیگری نقل کرده است . او در الکامل  می نویسد :

در این سال (420 هجری ) ابو الحسن على بن عیسى الربعى نحوى _ که بیش از نود سال سن داشت _ درگذشت. وى نحو را از ابى على فارسى و ابى سعید سیرافى آموخته بود، و مردى بذله‏گو  و بسیار شوخ طبع بود، از جمله اینکه روزى بر کرانه دجله بود، پادشاه جلال الدوله و المرتضى و الرضى هر دوى آنها در زورقى نشسته و عثمان بن جنى نحوى هم بآنها بود و تفرج می کردند. ربعى پادشاه جلال الدوله را مخاطب ساخته ندا در داد:

پادشاها، تو در تشیع خود نسبت به على بن ابى طالب راستگو نیستى، عثمان نزد تو و على (اشاره بخودش است) در اینجا نشسته است. پادشاه جلال الدوله امر کرد زورق نزدیک به کرانه شد و او را هم با خود سوار بر آن کرد.

و گفته شده که این سخن خطاب به شریف رضى و برادرش مرتضى بیان شده و چون عثمان ابن جنى همراهشان بوده گفته است : چه شگفت است احوال شریفین که عثمان با آنهاست و على کنار شط راه میرود.

آدرس متن فارسی

ترجمه‏ الکامل فی التاریخ  ، ج‏ 22 ص107 .

مشخصات نشر: کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، عز الدین على بن اثیر (م 630)، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371ش .

 منابع این دو نقل در ذیل می آیند :

1. متن کتاب المنتظم ابن جوزی

2. متن ابن اثیر در الکامل 

الکامل فی التاریخ : و فیها (سنة 420 ) توفّی أبو الحسن علیّ بن عیسى الربعیّ النحویّ عن نیّف و تسعین سنة، و أخذ النحو عن أبی علیّ الفارسیّ، و أبی سعید السیرافیّ، و کان فکها، کثیر الدّعابة، فمن ذلک أنّه کان یوما على شاطئ دجلة ببغداذ، و الملک جلال الدولة، و المرتضى و الرضی کلاهما فی سمیریّة ، و معهما عثمان بن جنّی النحویّ، فناداه الربعیّ: أیّها الملک ما أنت صادق فی تشیّعک لعلیّ بن أبی طالب، یکون عثمان إلى جانبک، و علیّ، یعنی نفسه، هاهنا! فأمر بالسّمیریّة [2] فقرّبت إلى الشاطئ و حمله معه.

و قیل إنّ هذا القول کان للشریف الرضی و أخیه المرتضى، و معهما عثمان ابن جنّی، فقال: ما أعجب أحوال الشریفین! یکون عثمان معهما، و علیّ یمشی على الشطّ..

آدرس

الکامل فی التاریخ : ج‏9 ص393  .

مشخصات نشر: الکامل فی التاریخ ، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم المعروف بابن الأثیر (م 630)، بیروت، دار صادر - دار بیروت، 1385/1965

 ابن کثیر نیز در البدایة و النهایة ج ‏12 ص27 این گزارش را آورده است  .